Μια απρόσμενη και αιχμηρή παρατήρηση για τη δημοκρατικότητα των εμπορικών εταίρων διατυπώθηκε στο Blog της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας που εν τέλει αποτελεί το μόνο επίσημο φορέα στην ΕΕ ο οποίος λέει τα πράγματα με το όνομά τους.
Κατά τα τελευταία 25 χρόνια, οι εμπορικοί εταίροι της ΕΕ έγιναν ολοένα λιγότερο δημοκρατικοί. Το ECB Blog διερευνά τις αιτίες και τις εξελίξεις αυτής της τάσης. To άρθρο υπογράφει η Claudia Marchini and Alexander Popov επικεφαλής ερευνήτρια και αναλυτής ερευνητής.
Τα συμπεράσματα των μετρήσεών τους καταγράφουν πραγματικούς κινδύνους για την Ευρώπη από τη χρήση πρώτων υλών ή άλλων υπηρεσιών και την εμπορική εξάρτηση από μη δημοκρατικά καθεστώτα.
Το εμπόριο με αυταρχικά καθεστώτα συγκρούεται με τις αξίες της ΕΕ. Η ενδυνάμωση χωρών με επιθετική πολιτική (π.χ. Κίνα, Ρωσία) θέτει σε κίνδυνο τη σταθερότητα και την ασφάλεια της ΕΕ, ενώ εξάρτηση από σπάνιες πρώτες ύλες (κοβάλτιο, λίθιο, νικέλιο) από μη δημοκρατικές χώρες εντείνει κινδύνους, όπως καταπατήσεις ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Παίζουν ρόλο οι δημοκρατικές αξίες στο εμπόριο;
Η αποδυνάμωση των δημοκρατικών θεσμών παγκοσμίως έχει προκαλέσει ανανεωμένο ενδιαφέρον για το ερώτημα αυτό, ωστόσο η οικονομική θεωρία και τα ιστορικά παραδείγματα δεν δίνουν μια ξεκάθαρη απάντηση.
Από τη μία πλευρά, η συγκριτική υπεροχή είναι καθοριστικής σημασίας και έτσι κατά τον 21ο αιώνα χώρες με πολύ φτωχό δημοκρατικό και ανθρωπιστικό ιστορικό, όπως η Κίνα και η Ρωσία, έγιναν απαραίτητοι εμπορικοί εταίροι για ώριμες δυτικές δημοκρατίες.
Από την άλλη, υπάρχει μια μακρά παράδοση από ομάδες και χώρες που μποϊκοτάρουν εισαγόμενα προϊόντα τα οποία παράγονται υπό δικτατορικά καθεστώτα ή με εξαναγκασμένη εργασία.
Καταγράφοντας την εξέλιξη των εμπορικών εταίρων της ΕΕ
Οι αναλυτές εξετάζουν την εξέλιξη των δημοκρατικών προφίλ των εμπορικών εταίρων της Ευρωπαϊκής Ένωσης από τα μέσα της δεκαετίας του 1980. Η ΕΕ αποτελεί ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα μελέτη περίπτωσης, καθώς έχει δεσμευτεί σε μια εμπορική πολιτική βασισμένη σε αξίες. Η εμπορική πολιτική της ΕΕ επιδιώκει να διασφαλίσει ότι η οικονομική ανάπτυξη συμβαδίζει με τις δημοκρατικές και κοινωνικές αξίες — όπως ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα υψηλά εργασιακά πρότυπα και η κοινωνική δικαιοσύνη.
Αλλά τηρεί η ΕΕ σταθερά τα ηθικά πρότυπα που έχει θέσει για το διεθνές εμπόριο; Τα ευρήματά δείχνουν ότι, παρά τις δεσμεύσεις της, η ΕΕ συναλλάσσεται όλο και περισσότερο με χώρες που κυβερνώνται από αυταρχικά καθεστώτα. Μόνο πρόσφατα παρατηρείται διακοπή αυτής της τάσης.
Δείκτης εμπορίου με δημοκρατικό βάρος
Για να γίνουν κατανοητές οι δημοκρατικές ή μη συμπεριφορές των εμπορικών εταίρων της της ΕΕ, δημιουργήθηκε ο Δείκτης Εμπορίου με Δημοκρατικό Βάρος (DWTI), που καλύπτει την περίοδο 1985–2023 για τις 15 παλαιότερες χώρες-μέλη της ΕΕ (ΕΕ-15). Η έρευνα επικεντρώνεται σ’ αυτές επειδή οι νεότερες χώρες-μέλη ήταν κατά κύριο λόγο μη δημοκρατικές μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980.
Για τη δημιουργία του DWTI, ελήφθησαν υπόψη οι εισαγωγές της ΕΕ και τις σταθμίστηκαν με βάση τη βαθμολογία κάθε εμπορικού εταίρου στον Δείκτη Φιλελεύθερης Δημοκρατίας (Liberal Democracy Index), που αξιολογεί μεταξύ άλλων τον σεβασμό των πολιτικών ελευθεριών και του κράτους δικαίου.
Ο DWTI κυμαίνεται από 0 έως 1. Τιμές κοντά στο 1 σημαίνουν ότι οι εμπορικοί εταίροι της ΕΕ είναι πιο δημοκρατικοί. Αντίθετα, τιμές κοντά στο 0 δείχνουν εμπορική εξάρτηση από αυταρχικά καθεστώτα.
Ιστορική πορεία
Κατά τα τελευταία 40 χρόνια, ο δείκτης DWTI της ΕΕ-15 παρουσιάζει ένα ανάστροφο σχήμα U. Από το 1985 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1990, η τιμή του αυξήθηκε σημαντικά λόγω του δημοκρατικού μετασχηματισμού σε Ανατολική Ευρώπη, Λατινική Αμερική και Ανατολική Ασία, φτάνοντας σε ανώτατο σημείο το 1999 (0,59).
Από το 1999 έως το 2022 όμως, ο δείκτης μειώθηκε κατά περίπου 1/3, φτάνοντας στο ιστορικό χαμηλό του 0,41. Αυτό αντικατοπτρίζει μια κατάσταση όπου, για παράδειγμα, οι μισές εισαγωγές προέρχονται από τον Καναδά και οι υπόλοιπες από την Τουρκία — μια χώρα με υποβαθμισμένο δημοκρατικό προφίλ τα τελευταία χρόνια.
Το μοτίβο αυτό είναι κοινό σχεδόν σε όλα τα κράτη της ΕΕ-15, υποδεικνύοντας ότι ως σύνολο αλλά και μεμονωμένα, έχουν γίνει λιγότερο επιλεκτικά ως προς το δημοκρατικό επίπεδο των εμπορικών τους εταίρων.
Το 2023 σημειώθηκε ανακοπή της πτώσης του δείκτη, γεγονός που αποδίδεται στις εμπορικές κυρώσεις κατά της Ρωσίας μετά την πλήρη εισβολή στην Ουκρανία.
Γιατί μειώθηκε ο DWTI μετά το 1999;
Μία πιθανή εξήγηση είναι η άνοδος της Κίνας. Από την ένταξή της στον ΠΟΕ το 2001, οι εμπορικές σχέσεις της με την Ευρώπη αυξήθηκαν κατακόρυφα. Σήμερα, η Κίνα ευθύνεται για περίπου το 1/5 των εισαγωγών της ΕΕ και κατατάσσεται πολύ χαμηλά στον δείκτη δημοκρατίας (172η από 179 χώρες).
Αν εξαιρεθεί την Κίνα, ο δείκτης είναι κατά μέσο όρο υψηλότερος κατά 0,085 μονάδες, όμως η φθίνουσα πορεία του εξακολουθεί να υφίσταται — από 0,629 το 1999 σε 0,499 το 2022. Άρα, η Κίνα είναι μέρος του προβλήματος, αλλά όχι ο μοναδικός λόγος.
Μια δεύτερη πιθανή εξήγηση είναι ότι, γενικά στον κόσμο, η δημοκρατία έχει υποχωρήσει. Όμως, τα δεδομένα δείχνουν ότι η μέση χώρα εκτός ΕΕ-15 έχει γίνει πιο δημοκρατική τα τελευταία 25 χρόνια. Άρα η αιτία δεν είναι η παγκόσμια υποχώρηση της δημοκρατίας.
Η τελική —και πιο βάσιμη— εξήγηση είναι ένας συνδυασμός δύο φαινομένων:
Η ΕΕ-15 ανακατεύθυνε τις εισαγωγές της προς λιγότερο δημοκρατικές χώρες (1999–2012).
Η ποιότητα της δημοκρατικής διακυβέρνησης υποβαθμίστηκε στους υπάρχοντες εμπορικούς εταίρους (μετά το 2012).
Οι συνέπειες για την ΕΕ
Οι διαπιστώσεις αυτές φέρνουν την ΕΕ αντιμέτωπη με σοβαρές προκλήσεις:
Ηθική αξιοπιστία: Το γεγονός ότι οι εμπορικοί της εταίροι είναι λιγότερο δημοκρατικοί από ό,τι στο παρελθόν πλήττει την εικόνα της ως ένωση με αξίες.
Γεωπολιτικός κίνδυνος: Το εμπόριο με αυταρχικά καθεστώτα ενδέχεται να ενισχύει στρατηγικούς αντιπάλους που επιδιώκουν γεωπολιτική επέκταση.
Πράσινη μετάβαση και δικαιώματα: Οι τεχνολογίες χαμηλών εκπομπών (όπως οι ηλεκτρικές μπαταρίες) εξαρτώνται από σπάνια υλικά που προέρχονται κυρίως από μη δημοκρατικές χώρες — πολλές φορές με καταχρηστικές πρακτικές όπως παιδική ή καταναγκαστική εργασία.
Συμπερασματικά: Ο κόσμος βρίσκεται σε κατάσταση γεωπολιτικού κινδύνου. Η Ευρώπη αντιμετωπίζει άνευ προηγουμένου προκλήσεις στην ασφάλεια των εφοδιαστικών της αλυσίδων. Το να δίνει μεγαλύτερη σημασία στους δημοκρατικούς δείκτες των εμπορικών της εταίρων δεν είναι μόνο συνεπές με τις αξίες της, αλλά αποτελεί και ορθή οικονομική πολιτική.
Διαβάστε επίσης: Goldman Sachs: Βελτιωμένες οι προβλέψεις της για τις αποδόσεις του S&P 500